Ερευνητικό Πρόγραμμα "Θράκη - Μακεδονία"

ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ»

Ο Σύλλογος «Οι Φίλοι της Μουσικής» περιλαμβάνοντας στους σκοπούς του την υποστήριξη και ενίσχυση της ελληνικής μουσικής δημιουργίας, διεύρυνε τις βασικές καλλιτεχνικές του αναζητήσεις με ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς στόχους. Συγκεκριμένα, αποφάσισε να περιλάβει στις δραστηριότητές του την καταγραφή και μελέτη της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής και τη διάδοσή της μέσω της χρήσης σύγχρονων πληροφορικών δικτύων και προϊόντων.
Το 1995 ξεκίνησε το πρόγραμμα «Καταγραφή, μελέτη και προβολή της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής» με αφετηρία τη Θράκη (νομοί Έβρου, Ροδόπης, Ξάνθης).

Η ερευνητική ομάδα που συστάθηκε για το σκοπό αυτό, όρισε ως στόχο της να μελετήσει το τραγούδι, τη μουσική και το χορό σε ιστορική και πολιτισμική προοπτική. Η ομάδα, με συντονιστές τη Λουκία Δρούλια, ιστορικό και ομότιμη Διευθύντρια Ερευνών του Κ.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε. (Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών), και τον Λάμπρο Λιάβα, εθνομουσικολόγο, αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, συγκροτήθηκε σε τέσσερις ενότητες: α) τραγουδιού με υπεύθυνη την Μιράντα Τερζοπούλου, λαογράφο-εθνολόγο του Κ.Ε.Ε.Λ. της Ακαδημίας Αθηνών, β) μουσικής με υπεύθυνο τον Λάμπρο Λιάβα, εθνομουσικολόγο, γ) χορού με υπεύθυνη τη Ρένα Λουτζάκη, ανθρωπολόγο στο τομέα του χορού, λέκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών, και δ) ερμηνείας του μουσικού πολιτισμού με υπεύθυνο τον Παύλο Κάβουρα, πολιτισμικό ανθρωπολόγο, αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αρχικά σε συνεργασία με τον Σωτήρη Χτούρη, κοινωνιολόγο, αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Η ομάδα πλαισιώθηκε από ανθρωπολόγους, εθνομουσικολόγους, ειδικούς συνεργάτες, καθώς και νέους ερευνητές και φοιτητές, στους οποίους δόθηκε η ευκαιρία για πρακτική μαθητεία και άμεση επαφή με το υλικό.

Η έρευνα: προτεραιότητες και μεθοδολογικές επιλογές
Η ιστορική επισκόπηση των συστηματικών καταγραφών της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής έδειξε ευθύς εξαρχής ότι το πεδίο αυτό της έρευνας ήταν πολύ λιγότερο αναπτυγμένο σε σύγκριση με την καταγραφή των ποιητικών κειμένων των τραγουδιών. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που έλειπε ήταν η συστηματική καταγραφή των χορών με τις μεθόδους της σύγχρονης σημειογραφίας. Επίσης, δεν είχε καθόλου επιχειρηθεί η συνδυασμένη μελέτη του τριπτύχου λόγος-μέλος-κίνηση σε ιστορική και πολιτισμική προοπτική. Την ερευνητική αυτή ανάγκη επεδίωξε να καλύψει η επιστημονική ομάδα του Προγράμματος δίνοντας στη συγκεκριμένη έρευνα συγκριτικό και διεπιστημονικό χαρακτήρα.
Αναγνωρίζοντας την ερμηνευτική ιδιαιτερότητα των πάσης φύσεως στοιχείων του μουσικού πολιτισμού, η ομάδα επιχείρησε να αναδείξει τις δύο βασικές διαστάσεις της ερμηνείας-επιτέλεσης της μουσικής πράξης: τον τόπο και το χρόνο ως πρόσληψη και έκφραση.

Η ομάδα τραγουδιού καθόρισε ως στόχο τη διαχρονική μελέτη του περιεχομένου των τραγουδιών στους συνεχείς μετασχηματισμούς τους, σε αναφορά με το ιστορικό πλαίσιο, τους φορείς και τις συνθήκες επιτέλεσής τους. Αντιμετώπισε το τραγούδι ως δυναμική διαδικασία καλλιτεχνικής δημιουργίας και ως κώδικα συλλογικής έκφρασης και επικοινωνίας των μελών κάθε ομάδας. Αναζητήθηκαν σε κάθε κοινότητα οι καταξιωμένοι «καλοί» τραγουδιστές-συνομιλητές, με ικανή μνήμη, κρίση και πλούσιο ρεπερτόριο. Με γνώμονα τη διαπροσωπική επικοινωνία επιδιώχθηκε να γίνουν κατανοητά η προσωπικότητα, τα βιώματα και η κουλτούρα των προσώπων μέσα από τη βιογραφία τους και το ρόλο τους στην κοινότητα.

Η ομάδα της μουσικής επεδίωξε να εντοπίσει τους πλέον αναγνωρισμένους λαϊκούς οργανοπαίκτες κάθε περιοχής, επαγγελματίες και ημι-επαγγελματίες. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στις τεχνικές του παιξίματος και της κατασκευής των μουσικών οργάνων, ενώ παράλληλα αναζήτησε τις περιοχές δράσης των οργανοπαικτών: τα μουσικά δίκτυα επικοινωνίας και την πολιτισμική εμβέλεια ως προς τις ποικίλες πληθυσμιακές ομάδες της περιοχής αναφοράς.

Η ομάδα χορού ασχολήθηκε με τη συγχρονική μελέτη των χορών. Αναζητώντας τις διαφορές και τις ιδιαιτερότητες στην κίνηση, τα μοτίβα, τα σχήματα και το ύφος, μετέφερε το ενδιαφέρον της έρευνας του χορού από το επίπεδο του προϊόντος σ’ εκείνο της διαδικασίας. Ερεύνησε διαφορετικές εκδοχές χορού ως προς τη μορφή, τις παραλλαγές, τη χρήση και λειτουργία, ενώ παράλληλα, εξέτασε τις συνθήκες δημιουργίας, ανάπτυξης και αντίστασης του χορού στις ποικίλες επιρροές σε αλληλεπίδραση με τη μουσική και το τραγούδι.

Η τέταρτη ομάδα έδωσε έμφαση στην ερμηνευτική πλευρά των μουσικών στοιχείων της έρευνας και ειδικότερα στην αφηγηματική έκφραση της μουσικής εμπειρίας και επικοινωνίας. Χρησιμοποίησε ως κύριο μεθοδολογικό εργαλείο τη συνέντευξη έρευνας και τις αφηγήσεις ζωής, προσεγγίζοντας τις μουσικές της Θράκης ως «πολιτισμικές πρακτικές».

To Eρευνητικό Πρόγραμμα «ΘΡΑΚΗ»
Το ερευνητικό πρόγραμμα «Καταγραφή, μελέτη και προβολή της παραδοσιακής μουσικής της Θράκης» πραγματοποιήθηκε κατά τη χρονική περίοδο 1995-2000. Στο διάστημα αυτό έγιναν συνολικά 38 ερευνητικές αποστολές σε 65 πόλεις και χωριά της Θράκης και της Θρακικής διασποράς, όπως κοινότητες Θρακιωτών στη Μακεδονία, καθώς και στο Τσερνοπόλιε της Ουκρανίας.
Ηχογραφήθηκαν περισσότερα από 2500 τραγούδια, οργανικοί σκοποί και δείγματα λόγου σε 116 ψηφιακές ταινίες διάρκειας 130 ωρών και 1000 κασέτες αναλογικού ήχου με συνεντεύξεις. Επίσης, συγκεντρώθηκε οπτικό υλικό σε βίντεο διάρκειας περίπου 400 ωρών και 12.000 φωτογραφίες και διαφάνειες. Το υλικό αυτό έχει αποδελτιωθεί και ταξινομηθεί, μετά από επεξεργασία, σε επιμέρους αρχεία.

Συγκεκριμένα, ειδικά αρχεία συγκροτούν: α) τα πλήρη κείμενα των τραγουδιών που καταγράφηκαν, β) τα μεταφρασμένα κείμενα των ξενόγλωσσων τραγουδιών και η φωνητική τους μεταγραφή σε ελληνικό αλφάβητο, γ) μουσικές καταγραφές-παρτιτούρες σε ηλεκτρονική μεταγραφή - σε πρόγραμμα Finale), δ) τα κινησιογράμματα, δηλαδή η αποτύπωση των χορών με το σημειογραφικό σύστημα Laban, ε) τα τελικά κείμενα των συνεντεύξεων, στ) το καταγραμμένο οπτικό υλικό (φωτοθήκη – βιντεοθήκη), ζ) η σχετική βιβλιογραφία, η) τα στοιχεία θρακικών συλλόγων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Τον Φεβρουάριο 1997, με την ολοκλήρωση της έρευνας στο νομό Έβρου, διοργανώθηκε επιστημονική ημερίδα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, όπου διατυπώθηκαν απόψεις και προβληματισμοί με αφετηρία το υλικό που είχε μέχρι τότε συγκεντρωθεί. Οι εισηγήσεις αυτές αποτέλεσαν τον πυρήνα του συλλογικού τόμου «Μουσικές της Θράκης. Μια διεπιστημονική προσέγγιση: Έβρος» (Αθήνα, 1999). Ο όγκος και οι ιδιαιτερότητες του πρωτογενούς υλικού που προέκυψε από τις επιτόπιες έρευνες οδήγησε και στην ανάγκη βαθύτερης έρευνας σε ειδικότερους τομείς όπου απαιτείται διαφορετική μεθοδολογία. Τα θέματα που επιλέχθηκαν και που βρίσκονται σήμερα σε φάση επεξεργασίας είναι: α) η γκάιντα, β) η χορευτική παράδοση στα χωριά του Ερυθροποτάμου, γ) τα μουσουλμανικά πανηγύρια της ορεινής Ροδόπης, δ) η μουσική της μουσουλμανικής μειονότητας και ε) το πορτραίτο μιας θρακιώτικης κοινότητας στο Τσερνοπόλιε της Κριμαίας.

Μεγάλο μέρος του πρωτογενούς υλικού παρουσιάζεται επεξεργασμένο μέσα από τη Βάση Δεδομένων η οποία είναι ενταγμένη στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» που είναι εγκατεστημένη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Απευθύνεται σε επιστήμονες, μουσικούς, εκπαιδευτικούς, σπουδαστές ή μουσικόφιλους που επιθυμούν να μελετήσουν συστηματικά ένα πολύτιμο αρχείο, ή που θέλουν ν’ ανακαλύψουν και να εμπνευστούν από την ελληνική μουσική παράδοση.
Πρόσβαση στο υλικό που δεν έχει ενταχθεί στη Βάση Δεδομένων είναι δυνατή μόνον κατόπιν σχετικής άδειας.

Από τον Απρίλιο του 2000 το πρόγραμμα έχει περάσει στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και το υλικό που θα προκύψει από τις αποστολές θα ενσωματωθεί στην κοινή ηλεκτρονική δεξαμενή για την ελληνική παραδοσιακή μουσική, ενώ παράλληλα, θα παρουσιαστούν και μονογραφίες άλλων θεμάτων.